کمانچه

کمانچه را در حالت نشسته می نوازند، به این صورت که ساز به طور عمودی در دست چپ نوازنده قرار می گیرد و انگشت های همین دست در طول دسته حرکت می کنند و آرشه (کمانه) با دست راست به صورت افقی، در حرکات رفت و برگشت، بر سیم ها کشیده می شود. کمانچه پایه ای به شکل میله فلزی دارد که زائده پهن انتهای آن روی پا یا زمین قرار می گیرد. این ساز معمولا از چوب کهنه و عمل آمده درختان گردو، توت و افرا می سازند.

کاسه طنینی

کاسه طنینی تقریبا کره ای شکل و توخالی است و در سطح بالایی آن دهانه ای باز وجود دارد که بر آن پوست کشیده می شود و خرک روی پوست قرار می گیرد. سطح بیرونی کاسه اغلب با قطعاتی از صدف یا استخوان تزیین می شود. در ساخت بعضی کمانچه های محلی، پشت کاسه نیز باز است که صدادهی قوی تری دارد.

پوست

پوست دهانه از قسمت نازک پوست عمل آمده چهارپایان، از جمله آهو، بز و بره انتخاب می شود.

خرک

خرک کمانچه از جنس چوب و گاه استخوان معمولا به طول 4 و ارتفاع 2 سانتی متر است و با دو پایه کوچک خود روی پوست کاسه قرار می گیرد. خرک را کمی کج قرار می دهند، به صورتی که طول سیم اول را کمتر و طول سیم چهارم را زیادتر کند. روی خرک شیارهای کم عمقی وجود دارند که فاصله سیم ها را نسبت به هم ثابت نگه می دارند.

دسته

دسته کمانچه مانند لوله ای توپر از چوب است به طول تقریبی 25 و قطر 3 سانتی متر که به حالت مخروط وارونه ساخته می شود، یعنی قطر آن در محل اتصال به کاسه باریک تر می شود. دسته که فاقد دستان بندی است از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سرپنجه ختم می شود.

سرپنجه

سرپنجه در ابتدای طول دسته و از جنس چوب است که سطح رویی آن توخالی ست و چهارگوشی، دو به دو در طرفین آن قرار دارند. در قسمت بالای سرپنجه زایده ای به نام صراحی، تاج یا تنگ قرار دارد که به طول ساز می افزاید.

گوشی ها

کمانچه 4 عدد گوشی به تعداد سیم های ساز و به صورت میخ سر پهن از جنس چوب دارد که دو به دو در طرفین سرپنجه قرار گرفته اند. قسمت پهن گوشی که در دست نوازنده برای کوک کردن ساز، به چپ و راست گردانده می شود بیرون سرپنجه است و قسمت باریک و انتهای آن داخل فضای خالی سرپنجه است و یک سر سیم دور آن پیچیده می شود.

شیطانک

استخوان یا چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته که بین سرپنجه و دسته قرار دارد و سیم ها از روی شیارهای کم عمق آن عبور می کنند و به گوشی ها می روند.

سیم گیر

قطعه ای کوچک است از چوب یا فلز که در انتهای بدنه کاسه نصب و گره یک سر سیم ها به آن بسته می شود.

پایه

میله ای ست باریک و فلزی متحرک به طول 10 سانتی متر که هنگام نوازندگی یک سر آن با پیچ به ته کاسه بسته می شود و انتهای آن که زایده ای پهن دارد روی پا یا زمین قرار می گیرد.

تعداد جنس سیم ها

کمانچه دارای 4 سیم فلزی با ضخامت های متفاوت است. استفاده از یک آکورد کامل سیم های ویولن برای کمانچه معمول است.

وسعت

وسعت معمول صدای کمانچه نزدیک به سه اکتاو است و به علت وجود کوک های مختلف و عدم وجود دستان بندی، تمام فواصل موسیقی ملی (پرده، نیم پرده و ربع پرده) در این ساز قابل اجرا هستند. با انگشت گذاری روی اولین سیم تا حدود یک اکتاو زیرتر می توان از اصوات استفاده کرد.

کوک سیم ها

بنا بر نیاز اجرای مقام های مختلف، کوک سیم ها قابل تغییر است. به طور معمول کوک سیم ها با یکدیگر فواصل چهارم یا پنجم درست دارد.

کلید نت نویسی

برای نت نویسی کمانچه از کلید سُل خط دوم حامل استفاده می کنند و یک پرده بالاتر از سازهای مضرابی نت نویسی می شود.

آرشه (کمانه یا کمان)

آرشه میله ای است چوبی با تراشی مخصوص (کمی منحنی) که دسته ای از موی دم اسب به دو سر آن وصل شده است. در طرفی که در دست راست نوازنده قرار می گیرد، بین موها و سر آرشه، تسمه ای چرمی به طول 7 و عرض یک سانتی متر قرار دارد. موهای آرشه کشیده و محکم نیست و هنگام نوازندگی، با انگشت های دست راست نوازنده به میزان کشیدگی مطلوب می رسد.

طول آرشه حدود 60 سانتی متر است و برای ایجاد صدای مناسب در تماس مو ها با سیم ها از صمغی به نام (کلیفون) استاده می شود. با متداول شدن ویولن در ایران استفاده از واژه آرشه به جای کمانه یا کمان معمول شده است.

نوع آرشه کشی نقش مهمی در کیفیت صدادهی ساز دارد و با شل و سفت کردن مو های آرشه توسط انگشت های دست راست، حالت های دلخواه را می توان ایجاد کرد. هر چه فاصله آرشه با خرک دورتر باشد صدا نرم تر، و هرچه به خرک نزدیک تر باشد حجم صدا بیشتر خواهد شد. زمان کوتاه و مُقطّع اصوات فقط با سر یا ته آرشه قابل اجراست و از تمام آرشه برای اصواتی با کشش بیشتر و یا نغماتی با خط اتصال استفاده می شود.

ویژگی های دیگر کمانچه

انواع دیگر این ساز با تفاوت هایی در ساخت، سیم ها و کوک در کشورهای دیگر و تمام نواحی ایران معمول هستند. استفاده از سیم واخوان در کمانچه بسیار معمول است و نوازنده هنگام نوازندگی، ساز را دور محور میله پایه کمی به راست و چپ می چرخاند و به این ترتیب تسهیلاتی در آرشه کشی به وجود می آورد.

انواع حالت های کیفی نوازندگی، از جمله گلیساندو، تریل و پیتزیکاتو در نوازندگی کمانچه متداول اند و اجرای حالت های مالشی خاص موسیقی ایرانی در طول سیم میسر است.

در اجرای پیتزیکاتو، صدای مورد نظر با انگشت های دست چپ روی دسته ساز گرفته می شود و با انگشت سبابه دست راست سیم کنده می شود و به صدا در می آید. امکان اجرای واخوان ها با دست باز سیم ها نیز ممکن است. برای انگشت گذاری در کمانچه، انگشت سبابه دست چپ را شماره یک و به ترتیب تا انگشت کوچک همان دست را شماره چهار علامت گذاری می کنند.

برای تسهیل و دقت در کوک کردن کمانچه از (تاندون) استفاده می شود. تمام علایم مربوط به حالت ها و حرکات در تئوری عمومی موسیقی برای کمانچه هم نوشته می شوند و کاربرد دارند.